બલવંતરાય મહેતા (૧૯ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૦૦ – ૧૯ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૬૫) એ ભારત દેશના ગુજરાત રાજ્યના દ્વિતીય મુખ્ય મંત્રી તરીકે સેવા આપી હતી. તેમને લોકશાહી વિકેન્દ્રીકરણ તરફના તેમના યોગદાન માટે “પંચાયતી રાજ શિલ્પી” તરીકે ગણવામાં આવે છે. આજે તેમનો જન્મદિવસ છે.
બલવંતરાય મહેતાનો જન્મ મધ્યમ વર્ગના કુટુંબમાં ભાવનગર રાજ્યમાં ૧૯ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૦૦ ના રોજ થયો. તેમણે બી.એ. સુધી અભ્યાસ કર્યો પરંતુ વિદેશી સરકારનું પ્રમાણપત્ર લેવા ઇનકાર કર્યો હતો. તેમણે ભારતની સ્વતંત્રતા ચળવળમાં ભાગ લીધો હતો. તેઓ ૧૯૨૦ માં અસહકારની રાષ્ટ્રીય ચળવળ જોડાયા હતા. તેમણે રાજ્યમાં સ્વતંત્રતા ચળવળ પર વહન માટે ૧૯૨૧ માં ભાવનગર પ્રજા મંડળ સ્થાપના કરી હતી. તેમણે ૧૯૩૦ થી ૧૯૩૨ ના નાગરિક અસહકાર આંદોલનમાં ભાગ લીધો હતો. તેમણે બારડોલી સત્યાગ્રહમાં ભાગ લીધો હતો. તેમણે બ્રિટિશ રાજ દરમિયાન જેલમાં કુલ સાત વર્ષ ગાળ્યા. ૧૯૪૨ની ભારત છોડો ચળવળમાં ત્રણ વર્ષ કેદ માટે સજા કરવામાં આવી હતી. મહાત્મા ગાંધીના સૂચન પર તેમણે કોંગ્રેસ કાર્યકારી સમિતિના સભ્યપદ સ્વીકારી હતી. જવાહરલાલ નેહરુ અખિલ ભારતીય કોંગ્રેસ સમિતિના પ્રમુખ બન્યા ત્યારે તે તેના જનરલ સેક્રેટરી તરીકે ચૂંટાયા હતા. તેઓ બે વખત લોકસભામાં સંસદના સભ્ય તરીકે ૧૯૪૯ અને ૧૯૫૭માં ચૂંટાયા હતા. તેમણે સંસદના અંદાજ સમિતિ ચેરમેન હતા. તેમણે કોમ્યુનિટી ડેવલપમેન્ટ પ્રોગ્રામ અને નેશનલ એક્સ્ટેંશન સેવાના કામ પરીક્ષણ કરવા માટે અને તેમના વધુ સારી રીતે કામ માટે પગલાં સૂચવે છે. તેઓ જાન્યુઆરી ૧૯૫૭ માં ભારત સરકાર દ્વારા સુયોજિત સમિતિ અધ્યક્ષ બન્યા હતા. આ સમિતિએ નવેમ્બર ૧૯૫૭ માં તેનો અહેવાલ સુપરત કરેલો અને છેલ્લે પંચાયતી રાજ તરીકે ઓળખાતી હતી, જેણે ‘લોકશાહી વિકેન્દ્રીકરણ’ ની યોજનાનો સ્થાપના ભલામણ કરી છે. ૧૯ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૬૩ ના રોજ તેઓ ગુજરાતના બીજા મુખ્ય પ્રધાન બન્યા હતા. ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે યુદ્ધ જેવી પરિસ્થિતિ હતી ત્યારે સપ્ટેમ્બર ૧૯, ૧૯૬૫ ના રોજ મુખ્યમંત્રી મહેતાએ ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે કચ્છ સરહદ પર ટાટા કેમિકલ્સ, મીઠાપુરથી બીચક્રાફ્ટ વિમાનમાં ઉડાન ભરી. તેમાં જહાંગીર એન્જિનિયર, ભૂતપૂર્વ ભારતીય એર ફોર્સ પાયલોટ હતા. આ વિમાન પર તેના ઉપરી અધિકારીઓથી ઓર્ડર પ્રાપ્ત કર્યા પછી પાકિસ્તાન એર ફોર્સ પાયલોટ કઇસ હુસૈન દ્વારા ગોળી ચલાવવામાં આવી હતી. બળવંતરાય મહેતાનું, તેમની પત્ની, તેમના ત્રણ સભ્યો, એક પત્રકાર અને બે વિમાન સભ્યો સાથે અકસ્માતમાં કચ્છના સુથરી ગામે મૃત્યુ થયું હતું. ટપાલ વિભાગ, ભારત સરકાર તરફથી ૧૭ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૦૦ ના દિને તેમના ૧૦૦મી જન્મ જયંતિની ઉજવણી નિમિત્તે એમનો ચહેરો દર્શાવતી અને ૩ રૂપિયા કિંમતની એક ખાસ ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડવામાં આવેલ છે. તેમની યાદમાં કચ્છમાં બળવંતસાગર બંધ બનાવવામા આવ્યો છે. ભાવવંદન 👏💐
સંકલન : મનોજ ઇન્દ્રવદન આચાર્ય
(શ્રી સિધ્ધ ગાયત્રી શક્તિપીઠ, રાજકોટ)
Author: admin
Chief Editor: Manilal B.Par Hindustan Lokshakti ka parcha RNI No.DD/Mul/2001/5253 O : G 6, Maruti Apartment Tin Batti Nani Daman 396210 Mobile 6351250966/9725143877
