પ્રથમ ગુજરાતી હાસ્ય સાહિત્યકાર ગુલફામ અથવા જહાંગીર નશર્વનજી પટેલ ઉર્ફે પેસ્તોંજી (૧૪ જુલાઈ ૧૮૬૧ – ૨૪ ઓગસ્ટ ૧૯૩૬) નો આજે જન્મદિવસ છે.
તેનો જન્મ ૧૪ જુલાઈ, ૧૮૬૧ના રોજ બોમ્બેના ફોર્ટ વિસ્તારમાં આવેલા વિશાળ અને પુરાણા મકાનમાં રહેતા પારસી પટેલ પરિવારમાં થયો હતો. એ મકાન શહેરમાં પોર્ટુગીઝ શાસન દરમિયાન કોર્ટ અને જેલ તરીકે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યું હતું. તેમના પિતા અનુવાદક હતા. તેમણે નવ વર્ષની ઉંમરે લખવાનું શરૂ કર્યું અને ૧૩ વર્ષની વયે તેમનું પ્રથમ પુસ્તક સોનારના ગઢ પ્રકાશિત કર્યું. ત્યારબાદ તેણે સ્પ્રેડમાં લખવાનું શરૂ કર્યું. તેમને શાળામાં એક નાટકમાં ગુલફામની ભૂમિકા ભજવી હોવાથી તેમને ગુલફામ ઉપનામ મળ્યું હતું. શરૂઆતમાં તેમને તે ગમ્યું નહીં પરંતુ બાદમાં તેમણે ગર્વથી તે સ્વીકાર્યું. ૧૬ વર્ષની ઉંમરે, તેમની ગઝલ જ્ઞાનવર્ધક સામયિકમાં પ્રકાશિત થઈ. ૧૯૩૧માં ૫૩ વર્ષની વયે તેમણે તેમની આત્મકથા ‘મારી પોતાની જિંદગીનો હેવાલ’ લખી હતી અને મરણોત્તર પ્રકાશિત કરવાની ઇચ્છા કરી હતી, જે બાદમાં જહાંગીર બી. કરણી એન્ડ સન્સ દ્વારા પ્રકાશિત કરવામાં આવી હતી. તેમણે અનેક ઉપનામથી મોટી સંખ્યામાં કૃતિઓ લખી હતી. તેમની કેટલી કૃતિઓ જળવાઈ છે તે જાણી શકાયું નથી. તેમનું લેખન કૈસર-એ-હિંદ, ફુરસદ, જ્ઞાનવર્ધક, લક્ષ્મી, અખબાર-એ-સોડાગર, ગપશપ, જામ-એ-જમશેદ અને બોમ્બે સમાચાર જેવા અનેક સામયિકો અને અખબારોમાં પ્રકાશિત થતું હતું. તેમનું પહેલું પુસ્તક સોનારના ગઢ હતું. તેમણે મોટી સંખ્યામાં રમૂજી રેખાચિત્રો લખ્યા હતા જે એટલા લોકપ્રિય હતા કે ઘણીવાર અન્ય પ્રકાશકો દ્વારા તેની ઉઠાંતરી કરવામાં આવતી હતી. ૧૯૦૯માં જામ-એ-જમશેદના સ્થાપક ફિરોઝશાહ જહાંગીર મર્ઝબાને પોતાના પુસ્તક ખેન કોટકના પરિચયમાં લખ્યું હતું, “લગભગ ૫૦ વાર્તાઓના લેખક, અનેક મૂળ પ્રસંગો અને મૂળ નાટકો, અડધો ડઝન અખબારોમાં અને સામયિકોના સ્તંભ લેખક અને ટુચકાઓ તેમજ રેખાચિત્રોના નિષ્ણાત; જહાંગીર પટેલ”. ખેન કોટક તેના ૨૦૦થી વધુ પૃષ્ઠોમાં નક્કર સમજશક્તિથી ભરેલો છે. ગુલદસ્તા-એ-રમુજનાં ૩૨૫ પાનાં રમૂજથી ભરેલા છે. તેમણે સ્વપ્નના અર્થઘટન પર એક હજાર વર્ષ જૂની અરબી કૃતિનો સ્વપ્નની તાસીર તરીકે અનુવાદ કર્યો હતો. સુગંધમાં સડો અને મોટા ઘરના બાઈસાહેબ પારસી ગૃહસ્થી જીવન પર આધારિત રહસ્ય વાર્તાઓ છે. અંગ્રેજી લેખક એચ. રાઇડર હગાર્ડે બે લોકપ્રિય નવલકથાઓ લખી હતી; ‘શી : અ સ્ટોરી ઑફ એડવેન્ચર’ અને ‘આયેશા’ જેનો અનુવાદ તેમના દ્વારા માશુકનો ઇજારો તરીકે કરવામાં આવ્યો હતો. પ્રતાપી લક્ષ્મીપ્રસાદ ભારતમાં અંગ્રેજોના આગમન પહેલાંની એક ઐતિહાસિક વાર્તા હતી. નવલ નાણાવટી એ એક મૂંગા પારસી છોકરા, ગરીબ મહિલા, એક ભોળા ગામવાસી અને પ્રામાણિક જરથોસ્તી સ્ત્રીની રમૂજી વાર્તા હતી. આ કૃતિને તેઓ પોતાની સૌથી રમૂજી કૃતિ માને છે. તેમણે બાવન વાર્તા-નાટકો પ્રકાશિત કર્યા છે. તેમણે ૬૦થી વધુ ટૂંકી વાર્તાઓ લખી હતી. તેમના રેખાચિત્રો અને ટુચકાઓની ગણતરી હજારોમાં થાય છે. તેમણે એકપાત્રિય અભિનય નાટકો પણ લખ્યા હતા. તેમણે યુરોપિયન શિષ્ટાચાર પર એક પુસ્તક લખ્યું હતું : ભુલશો ના – આ અદબ અદા (શિષ્ટાચાર) માટેની સૂચનાઓ જે મરણોત્તર ૧૯૩૭માં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું હતું, તેમાં તેમની ટૂંકી આત્મકથા સામેલ છે. મંચ અભિનેતા અમૃત કેશવ નાયકે કહ્યું હતું કે, “જહાંગીર પારસીઓમાં પ્રથમ જન્મેલો અભિનેતા અને બીજો જન્મેલો લેખક હોવાથી જહાંગીર જે કંઈ પણ લખે છે તે મને ગમે છે.” ૨૪ ઓગસ્ટ ૧૯૩૬ના રોજ તેમનું અવસાન થયું. ભાવવંદન 👏💐
સંકલન : મનોજ ઇન્દ્રવદન આચાર્ય
(શ્રી સિધ્ધ ગાયત્રી શક્તિપીઠ, રાજકોટ)
Author: admin
Chief Editor: Manilal B.Par Hindustan Lokshakti ka parcha RNI No.DD/Mul/2001/5253 O : G 6, Maruti Apartment Tin Batti Nani Daman 396210 Mobile 6351250966/9725143877
